गूढकथेमध्ये संदेह (सस्पेन्स) असतो. कधीकधी भयकल्पनेचाही कमी-जास्त अंश असतो. त्यामुळे (अधिक विचार न करता) गूढकथा आणि भयकथा या एकच, असे समजण्याची चूक केली गेली. वास्तविक भयकथेमध्ये प्रमुख तत्त्व 'भय' हेच असते. ज्या गोष्टी भयोत्पादक आहेत, मग त्या पारलौकिक, अतींद्रिय, परग्रहसंबंधित असोत की मानवी, त्यांना भयकथेमध्ये स्थान दिले जाते. कथेची मांडणीही अशी असते, की त्यातून भयाचीच निर्मिती व्हावी. जगभरच्या वाङमयात अशा उत्तम भयकथा पुष्कळ आहेत, त्यांच्यावर अनेक ग्राफिक नॉव्हेल्स, चित्रपट वगैरेही आलेले आहेत. आपल्याकडे नारायण धारपांनी 'चंद्राची सावली' सारख्या अनेक उत्कृष्ट दीर्घ भयकथा लिहिल्या आहेत.
गूढकथेमध्ये, कधीतरी, अनपेक्षित म्हणून गूढ असलेल्या भीतीचा वापर अवश्य केला जातो; पण तिच्यात अशा इतर अनेक तत्त्वांचा समावेश होतो, जी अनोळखी, नेहमीच्या वास्तवापेक्षा वेगळी असल्यामुळे अर्तक्य आणि गूढ असतात. उदाहरणार्त्य, मंत्रचळेपणा. कुलूप पक्के लावलेले आहे, हे माहित असताही परत परत ओढून पाहणे, एक जिना उरतल्यावरही परत वर जाऊन पाहण्याचे कष्ट घेणे, हे नेहमीच्या सवयींपैकी दिसणारे आहे. माणूस असे का वागतो? - उत्तर नाही. ते गूढ आहे; पण ते भयप्रद नाही. जे समजण्याच्या पलीकडे आहे, अर्तक्य आहे, ते सार गूढ आहे. नेहमीच्या पाहण्यातले नाही, त्याची कदाचित भीती वाटू शकेलः पण ते मूलतः भीतिदायक नाही, ते गूढ आहे. ते वास्तव असू शकते. तरीही नव्या आणि वेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहिल्यामुळे ते वेगळे वाटते, अनाकलनीय वाटते, गूढ वाटते.
- रत्नाकर मतकरी.
प्रस्तावना - अंतर्बाह्य
रत्नाकर मतकरींनी मांडलेले मत; गूढकथा आणि भयकथेतील फरक वाचकांना सहज कळून येत नाही याचा अनुभव मला अनेकदा आला आहे. बर्‍याच वेळा वाचकांना "ही भयकथा नाही, ही गूढकथा आहे." असे स्पष्टपणे सांगावे लागते. त्यानंतरच वाचक त्याकडे गूढकथा म्हणून पाहतात.परंतु तरीही, गूढकथेचा बाज त्यांना कळतो का याविषयी शंका वाटते. वरील परिच्छेदावरून गूढकथा आणि भयकथेतील फरक समजण्यास वाचकांना मदत होईल अशी अपेक्षा करते आणि गूढकथेच्या आणखी एका उदाहरणासाठी माझ्या एका आवडत्या चित्रपटाची ओळख येथे करून देते.
काळ आहे दुसर्‍या महायुद्धाच्या वेळचा. युद्ध जवळ जवळ संपल्यात जमा आहे. ग्रेस स्टेवर्ट या स्त्रीचा नवरा फ्रान्समध्ये लढाईवर होता पण तो अद्याप परतलेला नाही. ग्रेस आणि तिची दोन लहान मुले, ऍनी आणि निकोलस हे एका मोठ्या इस्टेटीवर बांधलेल्या प्रचंड हवेलीत राहतात. ग्रेस अतिशय पापभिरू बाई आहे आणि मुलांनीही तसेच असावे यावर तिचा भर आहे. ऍनी हट्टी आहे. तिचं आणि ग्रेसचं पटत नाही. ग्रेस तिच्यावर कडक बंधने घालून शिस्त लावायचा प्रयत्न करते. निकोलस त्या मानाने खूपच बुजरा आहे. आठवड्याभरापूर्वी मायलेकीत काहीतरी झालं आहे आणि त्यावरून ऍनी ग्रेसवर नाराज आहे. ग्रेसच्या दोन्ही मुलांची कातडी प्रकाश संवेदनशील आहे त्यामुळे सूर्यप्रकाशापासून त्यांना दूर ठेवण्याची धडपड ग्रेस करते. घरातील पडदे सतत ओढलेले असतात आणि मंद दिवे किंवा मेणबत्तीच्या प्रकाशातच घरातले व्यवहार चालतात. ग्रेसला नवीन नोकर हवे आहेत कारण तिचे जुने नोकर नुकतेच काही कारणास्तव नोकरी सोडून गेलेले आहेत.
तिने वर्तमानपत्रात दिलेल्या जाहीरातीवरून एके दिवशी तीन नोकर तिच्या दाराशी येतात. त्यांत मि.टटल हा म्हातारा माळी, मिसेस मिल्स ही मध्यमवयीन स्त्री, आणि एक मुकी तरुण मुलगी; लिडिया आहे. ग्रेस त्यांना आपल्या मुलांच्या परिस्थितीची ओळख करून देते आणि मुलांना प्रकाशापासून दूर राखण्यासाठी काय करणे आवश्यक आहे त्याची कल्पना देते. ग्रेसला नोकर आणि नोकरांना नोकरी पसंत असते.
परंतु एके दिवशी ग्रेसच्या लक्षात येते की तिने वर्तमानपत्रात दिलेली जाहीरात छापून आलेलीच नाही. ती मिसेस मिल्सकडे विचारणा करते. त्यावर मिसेस मिल्स सांगतात की ग्रेस या घरात राहायला येण्यापूर्वी जुन्या मालकांकडे ते तिघे नोकर कामाला होते पण नंतर नोकरी गेली. तरीही या घरात आणि इस्टेटीवर काम करणे त्यांना आवडत असे. एके दिवशी सहज नोकरी शोधायला म्हणून स्वतःहून त्यांनी येथे येऊन पाहिलं तर नोकरी मिळून गेली. जाहीरातीबद्दल फार उहापोह न झाल्याने त्यांनीही फार भर दिला नाही.
हळूहळू ग्रेसला घरात काहीतरी विचित्र अनुभव येऊ लागतात. ऍनी येऊन तक्रार करते की तिच्या खोलीत तिला व्हिक्टर नावाचा एक मुलगा दिसतो. तिला घरात इतर माणसेही कधीतरी दिसतात पण व्हिक्टर अधिक वेळा दिसतो. घरात कोणीतरी बोलते आहे, कुजबुजते आहे असे भास होतात. कधीतरी काहीतरी धाडकन पडल्याचा आवाज येतो. ग्रेसला वाटते की ऍनी तिच्यावर रागावलेली असल्याने खोटे बोलते आहे आणि ऍनीला आणखी कडक शिक्षा होते. परंतु, मिसेस मिल्स ऍनीवर विश्वास ठेवतात आणि एक दिवस तुझ्या आईलाही या प्रकारांची प्रचिती येईल असे सांगून ऍनीची समजूत काढतात. हवेलीच्या आवारात तीन ग्रेव्हस्टोन्स आहेत. मि. टटल त्यावर वाळकी पाने टाकून त्यांना लपवायचा प्रयत्न करतात.
एके दिवशी ग्रेसला खरेच घरात काहीतरी वावगे दिसते. त्या प्रकाराने त्रस्त होऊन ग्रेस घराला ब्लेस करून घ्यायचे ठरवते आणि प्रीस्टच्या शोधासाठी घराबाहेर पडते. मिसेस मिल्स ग्रेसला थांबवण्याचा प्रयत्न करतात पण ती जुमानत नाही. वाटेत धुकं पडलं आहे. ग्रेसला त्यातून वाट काढताना नाकी नऊ येतात पण त्याच धुक्यातून तिच्यासमोर अचानक तिचा नवरा, चार्ल्स, उभा ठाकतो. ग्रेस आनंदाने नवर्‍याला घरी घेऊन येते पण तिच्या लक्षात येते की तिचा नवरा पूर्वीसारखा राहिलेला नाही. तो अबोल झाला आहे ,अतिशय थकलेलाही आहे. त्याचा भ्रमनिरास झाला असावा. "बहुधा तो कोठे आहे हे देखील त्याला माहित नसावे"असे त्याच्याकडे पाहून मिसेस मिल्स म्हणतात.
घरातील विचित्र घटना सुरूच राहतात. ऍनी ग्रेसला व्हिक्टर आणि त्याच्या आईवडिलांचे चित्र काढून दाखवते. चित्रात त्यांच्यासोबत एक आंधळी म्हातारीही दिसते. ते चित्र पाहून ग्रेस चकित होते आणि घरात काही सापडते का हे पाहण्यासाठी घराची तपासणी सुरू करते. तशात तिला मृत्यूसमयी काढलेल्या फोटोंचा एक अल्बम दिसतो. त्यातले काही फोटो गहाळ आहेत.
एके दिवशी ग्रेस आणि ऍनी, ऍनीचा एक ड्रेस शिवत बसलेल्या असतात. काही कारणास्तव ग्रेसला खोलीबाहेर जावे लागते. ती परतते तेव्हा ऍनी तो जवळपास पूर्ण झालेला ड्रेस घालून जमिनीवर बसलेली असते पण ती ऍनी नसते. त्या ड्रेसमध्ये ती आंधळी म्हातारी असते. ग्रेसचा थरकाप उडतो आणि संतापही अनावर होतो. ती त्या मुलीला पकडून बदडून काढते. या झटापटीत ड्रेस फाटतो आणि ग्रेसच्या लक्षात येतो की तिला झाला तो भास होता. प्रत्यक्षात ती ऍनीलाच मारते आहे.
ग्रेस नवर्‍याच्या खोलीत जाते. तो शांतपणे तिला सांगतो की आठवड्याभरापूर्वी तू काय केलेस हे ऍनीने मला सांगितले आहे. हे ऐकल्यावर ग्रेस ढेपाळते आणि आपली चूक नव्हती, भावनेच्या भरात कृत्य झाले असे सांगण्याचा प्रयत्न करते. लवकरच ग्रेसचा नवरा घरातून निघून जातो. ग्रेस त्याला थांबवण्याचा प्रयत्न करते पण तो बधत नाही.
दुसर्‍या दिवशी सकाळी घरातले सर्व पडदे गायब होतात आणि घर प्रकाशाने भरून जाते. ग्रेसची मुलं घाबरून आरडाओरडा करतात. ग्रेस संतापाने वेडीपिशी होते. तिला हे नोकरांचे कारस्थान वाटते. ती त्यांच्यावर बंदूक रोखते. ग्रेसचा हा अवतार पाहून मुले भेदरतात. त्या रात्री ती घरातून पळून जाऊन वडलांचा शोध घेण्याचा बेत आखतात आणि खिडकीतून खाली उरतरात. रागाने वेडीपिशी झालेली ग्रेस घरभर पडदे शोधते आहे. ती पडदे शोधायला नोकरांच्या खोलीत जाते आणि तेथे तिला एक पाकिट सापडते. त्या पाकिटात मृत्यूसमयी मृत शरीरांचे काढलेले तीन फोटो मिळतात. १८९१ साली वारलेल्या माळी, मिसेस मिल्स आणि लिडियाचे.
एव्हाना घराबाहेर पडलेल्या ऍनीला आवारात तीन ग्रेव्हस्टोन्स दिसतात. घरातल्या तीनही नोकरांचे. ऍनीला रहस्याचा उलगडा होतो आणि तेव्हाच मि.टटल, मिसेस मिल्स आणि लिडिया मुलांच्या दिशेने येताना दिसतात. ऍनी आणि निकोलस जीव घेऊन घराच्या दिशेने धावत सुटतात आणि....
त्या हवेलीत नेमकं रहस्य काय असतं? ते तिघे मृत नोकर ग्रेस आणि मुलांपर्यंत पोहोचतात का? व्हिक्टर त्याचे आईवडिल आणि त्या आंधळ्या म्हातारीचं काय रहस्य असतं? ग्रेसचा नवरा कुठे नाहीसा झालेला असतो या अनेक प्रश्नांच्या उत्तरांसाठी हा चित्रपट वाचकांनी अवश्य पाहावा.
२००१ साली प्रदर्शित झालेल्या "द अदर्स" चित्रपटात निकोल किडमनची प्रमुख भूमिका आहे आणि तिने ती अतिशय ताकदीने पेलली आहे. राग, भीती, कुतूहल या सर्व भावना निकोल आपल्या डोळ्यांतून अतिशय प्रभावीपणे व्यक्त करते. चित्रपट पाहताना कोठेही किळस, ओंगळवाणे काहीतरी पाहिल्याचा प्रत्यय येत नाही. फारशी भीतीही वाटत नाही. किंबहुना, दचकवणारा एकमात्र प्रसंग ड्रेसमध्ये ग्रेसला ऍनीऐवजी म्हातारी दिसते तो असावा. तरीही, समोर जे सुरु आहे ते कुतूहल जागवते. प्रेक्षकांना बांधून ठेवते.
वातावरण निर्मिती, सशक्त रहस्य आणि कलाटणी हे गूढकथेचे मुख्य भाग असायला हवेत. या तीनही विभागांत हा चित्रपट सरस वाटतो. प्रचंड मोठी धुक्यात वेढलेली इस्टेट, प्रकाशाची ऍलर्जी असणारी मुले आणि त्यांची विशेष काळजी घेणारी ग्रेस, अचानक उपटलेले तीन नोकर, घरात वेळी अवेळी दिसणार्‍या व्यक्ती, ग्रेसच्या नवर्‍याचे येणे आणि जाणे आणि अर्थातच कथेला मिळणारी शेवटची कलाटणी.
हा चित्रपट सुमारे १० वर्षांपूर्वीचा असल्याने अनेकांनी पाहिला असावा. चित्रपटाविषयी त्यांचे विचार ऐकायला आवडतील. भय हा मुद्दा गूढकथेमध्ये मुख्य नसतो पण तो हळूच शिरकाव करतो. या चित्रपटातही रहस्याचा पत्ता शेवटपर्यंत प्रेक्षकांना न लागू देण्यात पटकथा यशस्वी ठरते. द अदर्स या चित्रपटावर काही तद्दन टुकार हिंदी चित्रपटही आले आहेत. तरीही, गूढकथेचा अस्सल आणि परिपूर्ण नमुना म्हणून "द अदर्स"चे नाव घेता यावे. या चित्रपटाची शिफारस मी आतापर्यंत अनेकांना केली आहे आणि त्या सर्वांना हा चित्रपट आवडला आहे हे विशेष.
.
ही अशाप्रकारे अनेक पत्रे टेड नॅन्सीच्या "लेटर्स फ्रॉम ए नट", "एक्स्ट्रा लेटर्स फ्रॉम ए नट" या पुस्तकांत आहेत. कधी एखाद्या हॉटेलला पत्र पाठवून माझा दात तुमच्या हॉटेलात पडला होता तो कृपया शोधून मला पार्सल करावा अशी मागणी तर कधी दुसर्‍या हॉटेलला मी अब्राहम लिंकनसारखा दिसत असल्याने माझे संरक्षक दल सोबत घेऊन येऊ शकतो का अशी विचारणा. एका रेस्टॉरंटला या गृहस्थाने मी माझा खाजगी वेटर सोबत घेऊन येऊ का? अशी विचारणा केली होती.