मी, गूगल आणि चंगीझ

They rode the fastest horses

left the wind behind

thousand men

and one man led the way

the others followed blind

Genghis Khan.

They galloped over mountains and desert sands

they carried desolation throughout the land

and nothing there could stop them in this world.

Phew!!! साध्याच ओळी काहीही विशेष नसलेल्या. विशेष फक्त एकच नाव गेंगिझ खान किंवा चंगीझ खान. इतिहासातला क्रूरकर्मा अशी सहसा ओळख करून दिला जाणारा बाराव्या शतकातील मंगोल शासनकर्ता.

फारा वर्षांपूर्वी शाळेत असताना कुणीतरी माहीती पुरवली, "खान या शब्दाचा अर्थ 'राजा' असा होतो माहीत्ये?"
"कुठल्या भाषेत, उर्दु?" "उर्दुत नाही पण बहुधा मंगोलियन मध्ये असावे."
"हॅ! हॅ! काहीतरीच काय?"
"काहीतरीच नाही काय, मुघल हा शब्द पण मंगोल या शब्दाचीच व्युत्पत्ती आहे. चंगीझ खानही मंगोलियन होता."
"आता हा कोण चंगीझ? तो प्रेमनाथ आणि बीना रॉयच्या सिनेमात होता तो? लांब लोंबणार्‍या मिशांचा आणि पिचक्या डोळ्यांचा मनुष्य? तो सगळ्या खानांचा 'बाप' आहे की काय? मजाच आहे म्हणायची."
तशी त्याकाळात फक्त कुर्बानी फेम फिरोझखान आणि शोले फेम अमजदखान आणि कधीतरी कादरखान एवढेच प्रसिद्ध होते.

चंगीझची पहिली ओळख तिथे झाली. नंतर कधीतरी ऐतिहासिक पुस्तकांतून ओझरतं चंगीझ दर्शन व्हायचं तितकंच. त्यानंतर कुणा शेजार्‍यांच्या घरांत Dschingiz Khan या जर्मन ग्रुपचं गाणं ऐकलं. आता ७०-८० च्या दशकांतल्या डिस्को गाण्यांत चपखल बसेल असे पेहराव, वेशभूषा आणि हावभाव दाखवणारे चित्र आणि गाणे. त्यातले 'हे रायडर, हो रायडर, चेंग चेंग चेंगीझ खान' फारच मजेशीर वाटायचं. Whoa!! हा माझा आवडता शब्द कदाचित मी यांच गाण्यातून शिकले. त्यावेळी काही या गाण्यांचे व्हिडिओ निघायचे नाहीत. निघाले तरी ते भारतात पोहोचायचे नाहीत.

गेल्या काही दिवसांत सहज गूगल व्हिडिओवर गुगलताना मला हे गाणं चटकन मिळून गेलं. आता इतक्या वर्षांनी त्याचा व्हिडिओ पाहणे म्हणजे फारच विनोदी प्रकार; तरी हे गाणं पुन्हा इतक्या वर्षांनी ऐकायला आणि पाहायला मिळाल्याचा आनंदही झाला. कर्म धर्म संयोगाने त्याच दिवसांत NGC वर चंगीझ खानबद्दल डॉक्युमेंटरी दाखवली गेली. माझ्या मनात चंगीझ घोटाळत राहायला यापेक्षा अधिक काय हवं?

तसंही अलेक्झांडर द ग्रेट वाचून झालेला आहे तेंव्हा चंगीझ सुरू करायला हरकतच नव्हती. दोघेही अफाट कर्तृत्वाचे; पण अलेक्झांडर एवढा मान चंगीझच्या वाट्याला न यायचे कारण त्याचे मंगोलियन पठारावरील रानटी समजल्या जाणार्‍या टोळ्यांतून येणे व एरिअन आणि प्लुटार्क सारखे इतिहासकार न लाभणे असू शकेल. यानंतर चंगीझची माहीती गुगलून काढली, काढते आहे, काम सुरू आहे. फक्त वाचनाबरोबरच लिहून काढायचे मनात आले.... आणि मराठी विकीवर चंगीझने पुनश्च जन्म घेतला.

परफ्युमेनिएक

हे परफ्युम्जच वेड कधी लागलं ते आठवणं फार कठीण नाही. अबुधाबीला ऑफिसमध्ये दर उन्हाळ्याच्या आधी नोटीस लागायची, 'उन्हाळा सुरू होत आहे तरी प्रत्येकाने चांगल्या प्रतीची परफ्युम्ज लावून येणे.' आज्ञा शिरसावंद्य या नात्याने वेगवेगळ्या आकाराच्या, नक्षीच्या आणि अर्थातच वासांच्या बाटल्यांची वर्णी घरात लागायची. नंतर डिओडरन्ट्स, EDP, EDT आणि EDC असं शेपूट वाढतच गेलं.

आवडीच्या वस्तूंचं व्यसन लागायला वेळ लागत नाही म्हणतात, तसं हे व्यसन गेली बरेच वर्षे माझ्या बोकांडी बसले आहे. सुगंधाची आवड कुणाला नसते म्हणा. त्या अनुषंगाने अत्तरांचा उगम शोधायचा थोडासा प्रयत्न केला.

पुरातन काळातही अत्तराच्या कुप्या आढळून आल्याचे पुरावे सापडतात. अर्थातच याचा पहिला रोख जातो इजिप्तकडे. तेथील पिरॅमिड्समध्ये अत्तराच्या कुप्या सापडलेले आहेत. अत्तरे मृतांची शरीरे राखून ठेवण्याच्या कामी वापरली जायची. इतर धार्मिक कार्यातही अत्तरांचा वापर होत असे. ही अत्तरे माती किंवा लाकडाच्या सुबक बाटल्यांमध्ये साठवली जात. काचेच्या बाटल्यांत अत्तरे साठवण्याची सुरुवात अर्थातच ग्रीक किंवा रोमन संस्कृतीत सुरू झाली. प्राचीन अत्तरांच्या काचेच्या कुप्या अजूनही उत्खननातून सापडल्या आहेत. सॉक्रेटीसला म्हणे अत्तरांच्या वापरावर आक्षेप होता. त्याच कारण अगदी साधं सरळ होतं. अत्तराच्या वापराने गरीब कोण व श्रीमंत कोण याची वर्गवारी करणे कठीण होईल असे त्याला वाटायचे. गरीबांच्या अंगाला फक्त घामाचाच वास आला पाहिजे अत्तरांचा नाही. श्रीमंत ग्रीक मौल्यवान रत्ने कोरून त्यात अत्तरे साठवायचे असा उल्लेखही वाचनात आला आहे.त्या पार्श्वभूमीवर भारताच्या पुरातन इतिहासात अत्तरांचे संदर्भ मिळतात का तेही शोधले तेंव्हा सिंधू नदीच्या संस्कृतींमध्ये मातीच्या भाजलेल्या (Terra-Cotta) कुप्यांमध्ये अत्तरे साठवली जात.

आपल्या देवांनाही या सुगंधाचे (fragrance) किती वेड. (देवांना की भक्तांना तो वेगळा विषय.) चंदन, फुलांचे हार, अगरबत्ती, धूप, तूप यांच्या सुवासातच आपले देव सदा माखलेले. सुवासाने चित्त उल्हासित राहते. मन शांत राहते. आनंद द्विगुणित होतो याच त्या मागच्या खऱ्या भावना असाव्यात.

पंचेंद्रियातील एक इंद्रिय म्हणजे गंध. माणसाच्या नाकाशी संबंधित. सुगंध बरंच सांगून जातो म्हणतात. दुसऱ्याला आकर्षित करणे, आपल्याजवळ येण्यास भाग पाडणे, दुसऱ्याच्या मनात चटकन आपल्याबद्दल आवड उत्पन्न करणे अशा अनेक गोष्टींसाठी सुवासाचा वापर होतो. विशेषत: पुरातन काळापासून बायका डोक्यात फुले माळणे, गळ्यांत फुलांचे हार किंवा केसांत वेणी माळणे हे याच कारणास्तव करायच्या.


सुगंधाची निर्मिती माणसाने निसर्गातील अनेक सुगंधी वस्तूंचा वापर केल्याचे जाणवते, त्यात प्रामुख्याने वनस्पतींचा समावेश होतो. जसे विविध फुले, पाने (नीलगीरी, लव्हेंडर, रोझमेरी), झाडांची मुळे (आले), खोडे (चंदन, पाईन, रोझवूड), झाडांची साले (दालचिनी), बिया (कोको, वेलची, नट्मेग), फळे, डिंक, मध, कस्तुरी अशा अनेक गोष्टींपासून सुगंध निर्मिती होते. यांच्यापासून अर्क काढून ते पाण्यात मिसळल्यावर अर्काच्या पाण्यातील प्रमाणावरून परफ्युम की EDP, EDT आणि EDC ते ठरवले जाते.

आता सुगंधावरून कुठला परफ्युम बाई की पुरुषासाठी, कुठला सकाळ/ संध्याकाळसाठी, कुठला परफ्युम कुठल्या समारंभासाठी हे ठरवले जाते. इतकंच नव्हे तर हल्ली माणसाच्या मनोवृत्तीला साजेसे परफ्युम्ज बनवले जातात. म्हणजे एखाद्याला आपला trade mark त्यावरून सहज ठरवता यावा.

हे सर्व लिहिण्याचं मनात आलं कारण एक लेख वाचत होते. 'When to buy perfumes?' आता माझ्यासारख्या परफ्युमेनिएकला खरेदीसाठी काळ वेळ थोडाच लागतो. अमेरिकेला परफ्युमेनिआ नावाची दुकाने आहेत. या दुकाना समोरून रिकाम्या हाताने कधी गेल्याचे आठवत नाही. (नाही म्हणजे या दुकानासमोर उभं राहण्याची संधी माझा नवरा फार वेळा देतो अशातलाही भाग नाही. :) ) जेव्हा संधी मिळेल तेंव्हा या दुकानात घुसून खरेदी करते. आता एक एक किंमती पाहता नक्की काय परवडत हा वेगळा विचार करण्याजोगा विषय.

जिथे जायचं तिथे परफ्युम वापरण्याचा आणि कुठेही जायचे नसेल तरी ह्या परफ्युम वापरण्याच्या माझ्या वेडामुळे घरच्या माणसांनी परफ्युमेनिएक असं माझं बारसं करून टाकलं आहे. माझ्या आत्तापर्यंतच्या पाच आवडत्या परफ्युम्जची यादी येथे देत आहे. सणासुदीचे दिवस जवळ येत आहेत. या यादीत भर पडावी अशीच इच्छा.

POISON by Christian Dior
AMARIGE by Givenchy
ORGANZA by Givenchy
POEME by Lancome
BEAUTIFUL by Estee Lauder

किंमत

कसा काय हा शब्द डोक्यात आला त्याचा विचार करताना जाणवलं की काल काहीतरी भयंकर महाग वस्तू आपण इकडचा तिकडचा जराही विचार न करता विकत घेतली आहे. त्यावरून किंमत या शब्दाची किंमत ठरवता येईल काय अशी तार छेडली गेली.

आपण हा शब्द वेगवेगळ्या ठिकाणी वापरत असतो. जसे -

• तुला माझ्या कष्टांची किंमतच नाही.
• तुला माझ्या प्रेमाची किंमत नाही.
• तुला नाते संबंधांची किंमत नाही.
• मी जगाला अजिबात किंमत देत नाही.
• इतकी काही किंमत द्यायची गरज नाही त्याला.आणि असेच काही...

बरेचदा आपण आपली आणि इतरांची किंमत ठरवत असतो जसे --

• वायफळ बोलणाऱ्या माणसाला लोक फारशी किंमत देत नाहीत.
• लोक त्याची किंमत करतात म्हणून त्याच्या मागे मागे धावतात.

मला स्वत:ला हा "किंमती" प्रश्न बरेचदा पडतो. म्हणजे लिहिताना, बोलताना, निवेदन करताना नेमके कुठले शब्द वापरले पाहिजेत जेणे करून लोक आपली किंमत करतील? (अर्थात चांगली किंमत) किंवा मी अतीच बोलून गेले की काय आणि या समोरच्या माणसाने माझी नको ती किंमत केली की काय इ. इ.

या सर्वावरून एक मजेची गोष्ट ध्यानात आली की नाती, प्रेम, कष्ट, भावना या सर्वांची जर किंमत आहे तर दुसऱ्या शब्दांत या सर्व गोष्टी विकाऊ आहेत. म्हणजे योग्य किमतीवर आपण या गोष्टी खरेदी करू शकतो. कष्ट तर पैशांत खरेदी होतातच. एखाद्याला जर प्रेमाची, मैत्रीची किंमत नसेल तर त्याच्यापेक्षा चांगला खरेदीदार मिळू शकेल? पण प्रेम, नाती, मैत्री, भावना या गोष्टी खरेदी करायचं परिमाण कुठलं? शेवटी गाडी पैशांवरच येऊन थडकणार की काय? कुठेतरी हा विचार नकोसा वाटतो पण टाळता येत नाही. माणसं कळत नकळत का प्रत्येक गोष्टीची किंमत करतात, काही गोष्टी अगदी मोफत मिळू शकतात हे स्वीकारण्याची त्यांची तयारी नसते की त्या दुसऱ्याला मोफत द्यायची तयारी नसते?

कुठेतरी वाचल्याचं आठवतं की प्रेम करावं तर with no strings attached. असं करायला गेलं म्हणजे प्रेम फक्त साधू संतांचीच मक्तेदारी होऊन राहील. सामान्य माणूस जितकं प्रेम दुसऱ्यावर करतो, तितक्याच प्रेमाच्या परतफेडीची दुसऱ्याकडून अपेक्षा करतो. आला पुन्हा व्यापार; देण्या घेण्याचा, किंमत ठरवण्याचा. माणूस माणसाला आहे तसा स्वीकारू शकत नाही हे त्यातलं एक सत्य आणि बघायला गेलं तर माणूस स्वत:ला तरी आहे तसा कुठे स्वीकारतो?

अवांतर: काही लोक किंमत या शब्दा ऐवजी कींमत असा शब्द वापरतात. तेंव्हा नेमका शब्द कोणता हे निश्चित करण्यासाठी पुस्तक उघडून पाहिला. काही म्हटलं तरी मराठी लिहिताना शुद्धलेखनाला "किंमत" द्यावी लागतेच नाही का?

स्विमिंगचा क्लास

हल्ली मी माझ्यावरच जाम खूश आहे; म्हणजे तशी कधी नव्हते? पण हा नवा आनंद थोडा वेगळाच आहे. अर्ध आयुष्य निघून गेल्यावर अचानक कसली तरी उपरती झाल्यासारखं एका दिवसांत पोहायला शिकायचं ठरवलं. कर्म धर्म संयोगाने युनिव्हर्सिटी मध्ये Adult Swimming Classes आहेत हे कळलं आणि अस्मादिक पैसे भरून लगेच तयार.

युनिव्हर्सिटी तशी जवळ नाही जाऊन येऊन ६० मैलांचा पल्ला. अर्थात, एकदा जायचंच ठरवल्यावर ६० काय आणि १०० काय? तरी डाऊन टाऊन मध्ये गाडी घालायला अजूनही थोडीशी भिती वाटते कुठेतरी. आणि संध्याकाळच्या वेळी सगळं आवरून पोरीला कारमध्ये शिकवत शिकवत घेऊन जायचं म्हणजे थोडीश्शी सर्कसच. पण पोहायची इच्छा दांडगी होती. तशी ती लहानपणापासूनच होती पण का कुणास ठाऊक मुहूर्तच लाभला नाही कधी.

पहिल्या दिवशी आमच्या swimming instructor (इ-ताई) ने 'पोहण्यात नक्की काय काय येतं तुम्हाला?' हा प्रश्न टाकला. माझ्याबरोबरच्या बाकीच्यांना काही ना काही येत होतं. माझं उत्तर मात्र, "३-४ फूट पाण्यात कडेला हात न धरता उभं राहता येतं." हे ऐकून इ-ताई पाण्यात गार झाल्या बहुधा.

"पाच फूट पाण्यात उभं राहता येईल का?" त्यांनी प्रश्न टाकला.

"अं.... माहीत नाही. प्रयत्न करते. तशी माझ्या नवऱ्याला एकच बायको आणि मुलीला एकच आई आहे. तेंव्हा सांभाळून घ्या."

"हरकत नाही. मी बाजूला उभी आहे. करा सुरुवात. प्रथम श्वासाने सुरुवात करू."

ठीक! हे सहज जमण्यासारखं होतं. मुलीबरोबर करून पाहिलं होतं बरेचदा.

"आता दोन्ही पाय उचलून पाण्यात तरंगता येतं का ते पाहा."

मी मेरी झांसी नहीं दूंगीच्या पावित्र्यात पाय रोवून उभी. "हे काय आपल्याच्याने जमणार नाही. उचलले पाय आणि तरंगलो पाण्यात असं कधी केलं नाही." असा जोरदार विचार फक्त एकदा मनातल्या मनात केला आणि दिलं झोकून आरामात. तसे ही एकदा फी भरल्यावर आणि नवरा (छडी शिवाय) समोर बसून पाहत असल्यावर माझ्याकडे इतर फार मोठे पर्याय होते यातला भाग नाही.

त्यानंतर गेल्या काही दिवसांत तरण तलावांतलं बरंचसं पाणी पिऊन घेतलं आहे. दोन चार वेळा बुड बुड घागरीही करून पाहिलं. नाका तोंडात पाणी गेल्यावर खोकून जीव ही बेजार करून घेतला. पण दरवेळेला दिलं झोकून बिनधास्त.

तेंव्हा पासून चार क्लास झाले. गेल्या १-२ क्लासेस पासून मला आपण गेल्या जन्मी कुठल्यातरी देवमाशाच्या जन्मात होतो की काय असं वाटायला लागलं आहे. (आता साइझने मला देवमासाच म्हणायला लागेल) कालच्या क्लासला ८ फ्री स्टाइलच्या perfect फेऱ्या मारल्या. बाकीचे अजून फ्लोट लावून तरंगताहेत आणि अस्मादिक पाण्यात जलपरी गत सूर मारताहेत. जन्माचं सार्थक झाल्यासारखं वाटलं. गोष्ट खूश होण्यासारखीच आहे नाही का? आमची इ-ताई ही जाम खूश आहे चेलीवर. काल संध्याकाळी म्हणाली, "असं करा, तलावाच्या मध्यापर्यंत पोहत जा."

बरं केलं मी तसं. तशा इ-ताई ओरडून म्हणाल्या,"Now shout loudly and say, YEAAHHHH.... I AM THE BEST."

मी तिथल्या तिथे संकोचाने ... डुबुक!